Genetik diaqnostika
DNT testi kimi də tanınan genetik test, DNT ardıcıllığında və ya xromosom strukturunda dəyişiklikləri müəyyən etmək üçün istifadə olunur. Genetik test həmçinin gen ifadəsinin dəyişikliyi kimi RNT analizi şəklində genetik dəyişikliklərin nəticələrinin ölçülməsini və ya spesifik protein çıxışını ölçmək üçün biokimyəvi analiz vasitəsilə həyata keçirilə bilər. Tibb şəbəkəsində genetik test şübhəli genetik pozğunluqları diaqnoz etmək və ya istisna etmək, xüsusi şərtlər üçün riskləri proqnozlaşdırmaq və ya fərdin genetik quruluşuna əsaslanaraq tibbi müalicələri fərdiləşdirmək üçün istifadə edilə bilən məlumat əldə etmək üçün istifadə edilə bilər. Genetik test, həmçinin DNT atalıq testi vasitəsilə uşağın bioloji valideynləri (genetik ana və ata) kimi bioloji qohumları müəyyən etmək üçün istifadə edilə bilər və ya fərdin əcdadını geniş şəkildə proqnozlaşdırmaq üçün istifadə edilə bilər. Bitki və heyvanların genetik testi insanlarda olduğu kimi oxşar səbəblərə görə (məsələn, qohumluğu/əcdadını qiymətləndirmək və ya genetik pozğunluqları proqnozlaşdırmaq/diaqnostika etmək), selektiv yetişdirmə üçün istifadə olunan məlumatı əldə etmək və ya nəsli kəsilməkdə olan populyasiyalarda genetik müxtəlifliyi artırmaq səyləri üçün istifadə edilə bilər.
İllər boyu genetik testlərin çeşidi genişlənmişdir. 1950-ci illərdə başlayan genetik testin ilk formaları hər hüceyrədə xromosomların sayını hesablamağı əhatə edirdi. Gözlənilən xromosom sayından sapmalar (insanlarda 46) trisomiya 21 (Daun sindromu) və ya monosomiya X (Turner sindromu) kimi müəyyən genetik vəziyyətlərin diaqnozuna səbəb ola bilər. 1970-ci illərdə xromosomların spesifik bölgələrini işarələmək üçün xromosomların zolağı adlanan üsul işlənib hazırlanmışdır ki, bu da xromosom strukturunun daha ətraflı təhlilinə və böyük struktur dəyişikliklərini əhatə edən genetik pozğunluqların diaqnozuna imkan verir. Bütün xromosomları (sitogenetika) təhlil etməklə yanaşı, genetik test fərdi genlər, genlərin hissələri və ya hətta DNT ardıcıllığının tək nukleotid "hərfləri" səviyyəsində dəyişiklikləri müəyyən edə bilən molekulyar genetika və genomika sahələrini əhatə edəcək şəkildə genişlənmişdir. ABŞ Milli Sağlamlıq İnstitutlarına görə, 2000-dən çox genetik vəziyyət üçün testlər mövcuddur və bir araşdırma 2017-ci ilə qədər bazarda 75.000-dən çox genetik testin olduğunu təxmin etdi.
Genetik testlərin tipləri
Genetik test "klinik məqsədlər üçün irsi xəstəliklə əlaqəli genotipləri, mutasiyaları, fenotipləri və ya karyotipləri aşkar etmək üçün xromosomların (DNT), zülalların və bəzi metabolitlərin təhlilidir". O, insanın həyatı boyu genləri və xromosomları haqqında məlumat verə bilir.
Diaqnostik testlər
Hüceyrəsiz fetal DNT (cffDNA) testi - qeyri-invaziv (döl üçün) testdir. Anadan alınan venoz qan nümunəsi üzərində aparılır və hamiləliyin erkən dövründə döl haqqında məlumat verə bilər. 2015-ci ildən bu, Daun sindromu üçün ən həssas və spesifik skrininq testidir.
Yenidoğulmuşların skrininqi - doğuşdan dərhal sonra erkən yaşlarda müalicə oluna bilən genetik pozğunluqları müəyyən etmək üçün istifadə olunur. Doğuşdan 24-48 saat sonra yeni doğulmuş körpədən daban nahiyəsindən qan nümunəsi alınır və analiz üçün laboratoriyaya göndərilir. Birləşmiş Ştatlarda yeni doğulmuş körpələrin müayinəsi proseduru ştatdan ştata görə dəyişir, lakin qanunla bütün ştatlar ən azı 21 pozğunluğu yoxlayır. Anormal nəticələr əldə edilərsə, bu, mütləq uşaqda pozğunluq olduğunu bildirmir. Xəstəliyi təsdiqləmək üçün ilkin müayinədən sonra digər diaqnostik testlər aparılmalıdır. Müəyyən pozğunluqlar üçün körpələrin müntəzəm müayinəsi genetik testin ən geniş tətbiqidir - ABŞ-da hər il milyonlarla körpə sınaqdan keçirilir. Hazırda bütün ştatlar körpələri fenilketonuriya (PKU;müalicə edilmədikdə psixi xəstəliyə səbəb olan genetik xəstəlik) və anadangəlmə hipotireoz (qalxanvari vəzinin pozulması) üçün test edir. PKU olan insanlarda amin turşusu fenilalanini emal etmək üçün lazım olan ferment yoxdur, bu ferment uşaqların normal böyüməsinə və həyatları boyu normal protein istifadəsinə cavabdehdir. Həddindən artıq fenilalanin yığılması varsa, beyin toxuması zədələnə bilər və inkişaf gecikməsinə səbəb ola bilər. Yenidoğulmuşların müayinəsi PKU-nun varlığını aşkar edə bilər, bu, uşaqların pozğunluğun təsirindən qaçınmaq üçün xüsusi pəhrizlər təyin olunmasına imkan verir.
Diaqnostik test - müəyyən bir genetik və ya xromosom dəyişikliklərini diaqnoz etmək və ya istisna etmək üçün istifadə olunur. Bir çox hallarda, fiziki mutasiyalar və simptomlar əsasında müəyyən bir vəziyyətdən şübhələndikdə diaqnozu təsdiqləmək üçün genetik testdən istifadə edilir. Diaqnostik test insanın həyatının istənilən vaxtında aparıla bilər, lakin bütün genlər və ya bütün genetik şərtlər üçün mövcud deyil. Diaqnostik testin nəticələri insanın sağlamlıq və xəstəliyin idarə edilməsi ilə bağlı seçimlərinə təsir göstərə bilər. Məsələn, qarın nahiyəsində ağrı və ya həssaslıq, sidikdə qan, tez-tez sidiyə getmə, böyürlərdə ağrı, sidik yolu infeksiyası və ya böyrək daşları olan insanlar polikistik böyrək xəstəliyi (PKD) olub olmadığını müəyyən etməyə və nəticə PKD diaqnozunu təsdiqləyə bilərlər. Epilepsiya və ya neyro-inkişaf pozğunluqları kimi şərtlərdə genetik testin bir sıra təsirlərinə baxmayaraq, bir çox xəstələrin (xüsusilə böyüklər) müvafiq diaqnostik boşluq olduğunu göstərən bu müasir diaqnostik yanaşmalara çıxışı yoxdur.
Daşıyıcı testi - iki nüsxədə mövcud olduqda genetik pozğunluğa səbəb olan gen mutasiyasının bir nüsxəsini daşıyan insanları müəyyən etmək üçün istifadə olunur. Bu növ testlər ailədə genetik pozğunluğu olan şəxslərə və spesifik genetik şərait riski yüksək olan etnik qruplara aid insanlara təklif olunur. Hər iki valideyn sınaqdan keçirilərsə, bu test cütlüyün kistik fibroz kimi genetik xəstəliyi olan uşaq sahibi olma riski haqqında məlumat verə bilər.
Preimplantasiya genetik diaqnoz- in vitro mayalanma prosedurunun bir hissəsi kimi implantasiyadan əvvəl insan embrionlarında aparılır. İmplantasiya öncəsi test fərdlər in vitro mayalanma yolu ilə uşaq dünyaya gətirməyə çalışdıqda istifadə olunur. Qadından yumurta və kişidən sperma çıxarılır və çoxlu embrionlar yaratmaq üçün bədəndən kənarda döllənir. Embrionlar ayrı-ayrılıqda anormallıqlar üçün yoxlanılır və anomaliyaları olmayanlar uşaqlıq yoluna implantasiya edilir.
Prenatal diaqnoz - doğuşdan əvvəl dölün genlərində və ya xromosomlarında dəyişiklikləri aşkar etmək üçün istifadə olunur. Bu növ test genetik və ya xromosom pozğunluğu olan uşaq sahibi olma riski yüksək olan cütlüklərə təklif olunur. Bəzi hallarda, prenatal testlər cütlüyün qeyri-müəyyənliyini azalda bilər və ya hamiləliyin kəsilməsinə qərar verməyə kömək edə bilər. Bununla belə, bütün mümkün irsi pozğunluqları və doğuş qüsurlarını müəyyən edə bilməz. Prenatal genetik testin aparılması üsullarından biri, hamiləliyin 15-20 və ya daha çox həftəsində ananın amniotik kisəsindən maye nümunəsini çıxaran amniosentezdən ibarətdir. Daha sonra maye neonatal və ya dölün ölümü ilə nəticələnə bilən Daun sindromu (Trisomiya 21) və Trisomiya 18, kimi xromosom anomaliyaları üçün yoxlanılır. Test nəticələri test edildikdən 7-14 gün ərzində əldə edilə bilər. Bu üsul dölün xromosom anomaliyalarının aşkarlanması və diaqnostikasında 99,4% dəqiqdir. Bu testlə düçük riski azdır, təxminən 1:400. Prenatal testin başqa bir üsulu xorion villus nümunəsidir (CVS). Xorion villi, körpə ilə eyni genetik quruluşu daşıyan plasentadan çıxan proqnozlardır. Prenatal testin bu üsulu zamanı test ediləcək plasentadan xorion villi nümunəsi çıxarılır. Bu test hamiləliyin 10-13 həftəsində aparılır və nəticələr test edildikdən 7-14 gün sonra hazır olur. Dölün göbək kordonundan götürülmüş qandan istifadə edilən başqa bir test, göbək kordonundan qan nümunəsinin perkutan yolla götürülməsidir.
Proqnozlaşdırıcı və presimptomatik test - doğuşdan sonra, çox vaxt həyatda daha sonra meydana çıxan pozğunluqlarla əlaqəli gen mutasiyalarını aşkar etmək üçün istifadə olunur. Bu testlər, genetik pozğunluğu olan bir ailə üzvü olan, lakin sınaq zamanı özlərində pozğunluq əlamətləri olmayan insanlar üçün faydalı ola bilər. Proqnozlaşdırıcı testlər, müəyyən xərçəng növləri kimi bir insanın genetik əsaslı pozğunluqlar inkişaf etdirmək şansını artıran mutasiyaları müəyyən edə bilər. Məsələn, BRCA1-də mutasiyası olan bir insanın məcmu xərçəng riski 65% təşkil edir.İrsi döş xərçəngi yumurtalıq xərçəngi sindromu ilə birlikdə BRCA1 və BRCA2 genlərindəki gen dəyişiklikləri nəticəsində yaranır.Bu genlərdəki mutasiyalarla əlaqəli əsas xərçəng növləri qadın döş xərçəngi, yumurtalıq, prostat, mədəaltı vəzi və kişi döş xərçəngidir.Li-Fraumeni sindromu TP53 genindəki gen dəyişikliyinə səbəb olur.Bu gendə mutasiya ilə əlaqəli xərçəng növlərinə döş xərçəngi, yumşaq toxuma sarkoması, osteosarkoma (sümük xərçəngi), leykemiya və beyin şişləri daxildir. Cowden sindromunda PTEN genində potensial döş, tiroid və ya endometrium xərçənginə səbəb olan mutasiya var.Presimptomatik testlər, hər hansı əlamət və ya simptomlar görünməzdən əvvəl bir insanın hemoxromatoz (dəmir yüklənməsi pozğunluğu) kimi bir genetik pozğunluq inkişaf etdirəcəyini müəyyən edə bilər.Proqnozlaşdırıcı və presimptomatik testlərin nəticələri bir insanın müəyyən bir pozğunluq inkişaf etdirmə riski haqqında məlumat verə bilər, tibbi yardım haqqında qərar qəbul etməyə kömək edə bilər və daha doğru proqnoz verə bilər.
Farmakogenomika - genetik variasiyanın dərman reaksiyasına təsirini müəyyən edir. Bir insanın xəstəliyi və ya sağlamlıq vəziyyəti olduqda, farmakogenomika hansı dərmanın və hansı dozanın xəstə üçün ən təhlükəsiz və ən faydalı olacağını müəyyən etmək üçün fərdin genetik quruluşunu araşdıra bilər.İnsan populyasiyasında insanların genomlarında təqribən 11 milyon tək nukleotid polimorfizmi (SNP) mövcuddur ki, bu da onları insan genomunda ən ümumi variasiya edir.SNP-lər fərdin müəyyən dərmanlara reaksiyası haqqında məlumatları ortaya qoyur.Bu növ genetik test kimyaterapiya keçirən xərçəng xəstələri üçün istifadə edilə bilər.Xərçəng toxumasının nümunəsi xüsusi laboratoriya tərəfindən genetik analiz üçün göndərilə bilər.Təhlildən sonra əldə edilən məlumat şişdə ən yaxşı müalicə variantını təyin etmək üçün istifadə edilə bilən mutasiyaları müəyyən edə bilər.
DNT diaqnostika üsulları dəqiq, ən əsası, bir sıra xəstəliklərin preklinik diaqnostikasını, irsi xəstəliklərin erkən prenatal aşkarlanmasını təmin edir.DNT- diaqnostikada material kimi insan orqanizminin istənilən nüvəli hüceyrələrindən- leykositlər, əzələ bioptatı, ağız boşluğu epitelinin hüceyrələri, xorion və plasenta bioptatı, amniotik maye, göbək qanının limfositlərindən istifadə oluna bilər.
Bilavasitə (düz) DNT- diaqnostika müayinə olunan gendə olan mutasiyanı bilavasitə müəyyən etməyə imkan verir. Hal- hazırda bilavasitə DNT- diaqnostika prototokollarının əksəriyyəti polimeraz zəncir reaksiyasına əsaslanır.
Dolayı (qeyri-düz) DNT- diaqnostika üsulundan o zaman istifadə olunur ki, hər hansı bir xəstəlik zamanı gen konkret xromosomun məhdud bir sahəsində lokalizasiya olunsun.
Göstərişlər:
1. Hemofiliyanın, hemoqlobinopatiyaların, mukovissidozun, mitoxondrial xəstəliklə-
rin, fenilketonuriyanın diaqnostikasında
2. Insan populyasiyalarının mənşəyinin təyin edilməsində
3. Atalıq və yaxın qohumluq dərəcəsinin aydınlaşdırılmasında
4. Transplantasiyası zamanı sümük iliyinin genetik müayinəsində
5. Genomun araşdırılmasında.
Genetik müayinədən kimlər keçməlidirlər:
1. Ailədə birincili sonsuzluq və birincili amenoreya
2. Adəti düşük halları
3. Ailədə mental (əqli) və fiziki inkişafdan qalan uşaqların doğulması
4. Hazırkı hamiləliyin pis gedişi (düşük qorxusu; USM-də polihidramneon;dölün hipotrofiyası;oliqihidromneon; qalın ənsə nahiyəsi; disproporsional bədən;ətraf anomaliyaları;daxili üzvlərdə inkişaf qüsurları və s)
5. Dismorfizm
6. Böyümə və inkişafdan qalma
7. Boyun qısalığı (cırtdan boyluluq)
8. Nəslin bir neçə üzvündə müəyyən bir irsi xəstəliyin təkrarlanması
9. Valideynlər arasında qohumluq əlaqələri olan və irsi xəstəliklərin çox olduğu ailə anamnezi
10. Səbəbi məlum olmayan düşüklər, ölü döğuşlar
11. Azospermiya
12. Valideynlərdə dərman müalicəsinə tabe olmayan anemiya halları, anadangəlmə qüsur və s.
13. Valideynlərdə və qohumlarda müəyyən dərman preparatlarına və hansısa qida maddələrinə qarşı dözümsüzlük halları
Doğumdan öncə (prenatal) diaqnostikaya göstərişlər:
1. Valideynlərin daşıyıcı olduğu hər hansı bir monogen xəstəlik varsa və mutasiya bilinirsə
2. Hamiləlik zamanı fetal USG analizlərində patologiyaların aşkarlanması
3. Ananın yaşının çox olması (35 yaş və yuxarı)
4. Xromosom anomaliyalı uşağın varlığı (trisomiya və de novo quruluş anomaliyası)
5. Balanslı və ya balanssız xromosom anomaliyalı valideyn
6. Skrininq testlərdə yüksək risk aşkarlanması
7. Ananın serumunda əldə edilən fetal (cf) DNT (non-invaziv) testdə risk aşkarlanan hamiləliklər
8. Əvvəllər vaxtından əvvəl doğulmuş və ya anadangəlmə qüsurlu körpələri, xüsusən də ürək və ya genetik problemləri olan qadınlar
9. Yüksək qan təzyiqi, lupus, diabet, astma və ya epilepsiyadan əziyyət çəkən qadınlar
10. Ailə keçmişi və ya etnik mənşəyi genetik xəstəliklərə meyilli olan və ya partnyorlarında bu xəstəliklərə malik olan qadınlar
11. Çoxldöllü hamilə olan qadınlar (əkiz və ya daha çox)
12. Əvvəllər uşaq salmış qadınlar
Azərbaycanda ən çox rast gəlinən genetik xəstəliklər
1. Alfa-talassemiya
2. Beta-talassemiya
3. Ailəvi periodik qızdırma –FMF (Aralıq Dənizi Qızdırması)
4. Fenilketonuriya
5. Kistik Fibroz- Mukovissidoz
6. Favizm –Qlükoza-6 Fosfat Dehidrogenaz Çatmamazlığı
7. Çöylak (Seliakiya) xəstəliyinə meyllilik
8. Wilson xəstəliyi
9. Gilbert sindromu
10. Galaktozemiya (tip 1; tip 2; tip 3)
11. Hemxromotoz klassik
12. Niemann Pik (TipA;Tip B; Tip C)
13. Pompe
14. Tay-Sachs
15. Huntington
Referans Genetika Mərkəzinin tanıtım videosunu təqdim edirik